Perdjamuan Asa jang Kudus (Heilig Avondmaal)
Onderstaand artikel beschrijft de betekenis en rituelen en verschaft informatie omtrent het Heilig Avondmaal, oftewel Perdjamuan Asa jang Kudus.
Slechts tweemaal per jaar vindt er avondmaal plaats. Het moment waar belijdende leden samen brood eten en wijn drinken om te gedenken de verlossende daden van Christus. Tijdens het avondmaal komen aloude rituelen aan de orde. Symbolen die iets willen zeggen en betekenen.
Begrijpen we deze rituelen nog? En hebben zij nog een diepe betekenis in ons geloofsleven?
Dit artikel wil ons tot nadenken zetten.
Rituelen zijn vormen van expressie. Wat niet in woorden te vatten is komt in een enkele handeling tot uiting. Binnen de liturgie is een veelheid aan rituelen te vinden die iets kenbaar willen maken van ons geloof. Wat wij zoal aan liturgische elementen hebben vindt zijn oorsprong in het verleden, de geschiedenis van kerk en volk. Het waardevolle van deze traditie is niet zozeer de handhaving maar eerder het besef van de betekenis die wij aan de rituelen toekennen. Geven deze rituelen nog steeds uiting aan onze geloofsbeleving vandaag de dag.
Zo blijkt dat rituelen niet alleen ingevoerd worden omdat er een theologische en liturgische betekenis ten grondslag ligt, maar dat er ook praktische overwegingen zijn geweest om destijds een bepaald ritueel in te voeren. Dat laatste betekent dat er geen betekenis aan verbonden is. Dat kunnen wij op maken uit het fenomeen dat kerkenraadsleden (veelal vrouwelijk) vroeger aan de uiteinden van de dwarsbalk en aan het voeteneinde van de tafel plaatsnamen. Degene die plaats neemt aan het uiteinde van de dwarsbalk heeft louter een praktische functie en dat is het doorgeven van de broodschaal en de beker. Terwijl degene die aan het voeteneinde plaatsneemt de symbolisering is van moeder Maria die aan de voet van het kruis haar Zoon ziet lijden.
Ten aanzien van de vieringen van het Heilig Avondmaal zijn er twee stromingen te onderscheiden, namelijk de Oecumenisch-Protestantse stroming en de Klassiek Gereformeerde stroming.
1. De Oecumenisch-Protestantse stroming stelt het avondmaal in het teken van de verkondiging van Pasen en de Gedachtenis .
Pasen is het christelijke feest van bevrijding en verlossing. Er is geen schuld die Jezus Christus niet gedragen heeft, geen diepte die Hij niet door is gegaan. Hij is gestorven en begraven als ieder mens, maar achter die grens is er dat andere. Het christelijke geloof is opstandinggeloof. Al vierende verkondigen wij, zegt Paulus (I Kor. 11: 26) de dood des Heren totdat Hij komt. Alleen de dood? Natuurlijk niet, want dan treuren wij dat één iemand zich gegeven heeft voor mensen en volkeren. Maar juist ook het geheim van de Levende.
Pasen vieren kan niet zonder Getsemané. Tegelijkertijd staat Pasen niet los van het Joodse Paschaviering. Ook onze viering van het Avondmaal leeft van het wonder van de verlossing.
Van het begin af heeft men deze gestalte van de verkondiging en viering van het paaswonder als het CENTRUM VAN HET GEESTELIJK LEVEN GEZIEN, hoe riskant dat ten tijde van de christenvervolging geweest was. Het kenmerkende van het avondmaal is, dat het niet éénmaal, maar steeds weer bediend en gevierd wordt.
Gedachtenismaal:
Het Heilig Avondmaal is een gedachtenismaal. We gedenken en dat is niet hetzelfde als herinneren. Neen, gedenken is dynamisch dat te horen is in de woorden: “doet dit tot mijn gedachtenis”. Het is een oproep om de heilsbetekenis van zijn dood en opwekking, van zijn Hemelvaart te vieren en zo te blijven geloven. Het is ook de belofte van de nabijheid van de levende Heer in deze viering, waar Hij aanwezig is zoals bij de Emmaüsgangers. Hij schenkt in deze tekenen zichzelf en zijn nieuwe, uit de dood gewonnen leven. Dit omzien in verwondering bepaalt onze hoop, hernieuwt de zekerheid van wat ons is beloofd in Mat. 28:20 – “Zie, Ik ben met u al de dagen, tot aan de voleinding der wereld”.
Het begrip "offer":
Een ander kenmerk van deze stroming is het begrip offer.
Met het spreken over het Lam Gods dat de zonden der wereld wegneemt komen wij het dichtst bij het begrip ‘offer/korban’, dat een grote rol zal spelen in het denken over het avondmaal. Langzamerhand veranderde het avondmaal van ontvangen in opdragen.
Het opdragen reikte verder dan wat wij meebrengen aan elementen, zoals de jongen met brood en vis in Johannes 6:9. Het werd een opdragen van de gaven aan Hem die ons zijn Zoon geschonken heeft.
Het offer is dat ‘God in Christus de wereld met zichzelf verzoenende was’. 2 Kor. 5
Tenslotte doet Paulus iets vergelijkbaars als hij de gemeente oproept tot het mogelijk geworden onmogelijke: een ‘levend offer’te zijn (Rom.12: 1)
2. De Klassiek Gereformeerde stroming kent een aantal kenmerken.
- het heeft een onderwijzend karakter
- de verkondiging van het eenmalige offer van Christus.
- het brengt het eenmalige verzoenende werk van Christus onder de aandacht.
- Christus is eenmaal gekruisigd en gestorven en opgewekt uit de doden en zijn Hemelvaart betekende een afsluiting van zijn aardse bestaan.
- in de avondmaalsliturgie is de lofprijzing aanwezig (Psalm 103 / Romeinen 8: 31-39)
Ongeveer vier keer per jaar worden belijdende leden van de gemeente, na de prediking, en het lezen van het formulier, uitgenodigd aan de tafel, die voor in de kerk opgesteld staat. Iedereen die deelneemt, komt op uitnodiging van predikant naar voren en gaat zitten aan een lange tafel die opgesteld staat in kruis vorm en bedekt is met een wit laken. Op tafel staan drie collecteschalen waar de avondmaalgangers hun gaven in deponeren en verder staan er enkele bekers plus wijnkan en ligt er brood uitgestald. Het brood is in reepjes gesneden om later in stukjes te worden gescheurd door de dominee. Op het brood liggen een aantal reepjes brood in de vorm van een kruis. De diakenen en de ouderlingen hebben dienst en bedienen aan tafel. Roulerend nemen zij zelf plaats aan tafel. Aangezien de ruimte aan tafel beperkt is worden meerdere uitnodigingen gedaan door de predikant. Bij de Nederlandse kerken gebeurt dit alles tijdens de kerkdienst. Bij ons gebeurt het in een bijzondere besloten dienst. Uit bovenstaande schets mag het volgende worden opgemerkt.
Deelname aan de viering is niet vanzelfsprekend, ook niet voor belijdende leden. Immers het avondmaal wordt gezien als een bevestiging en bezegeling van Gods beloften en als versterking van het geloof. Met andere woorden het geloof van de avondmaalsgangers doet ertoe!!
In een voorbereidingsdienst voorafgaand aan de daadwerkelijke Avondmaalsviering, wordt er in de prediking expliciet stil gestaan bij de betekenis van het heilige avondmaal en wordt de gemeente opgewekt om zich daadwerkelijk voor te bereiden. We noemen dat perhadliran.
Perhadliran:
Perhadliran kent het woord hadir wat betekent present of ik zal er zijn. Uit de perhadliran wordt duidelijk dat deelname aan het heilig avondmaal een daad van geloof is. Het is de verwondering omtrent de genade die God aan mensen biedt.
Aangezien het geloof van de avondmaalsgangers ertoe doet komen twee aspecten aan het licht: de ware zelfbeproeving en de zuivere intentie.
Enerzijds gaat het om de zelfkennis en Godskennis en anderzijds gaat het om een viering waarbij we beseffen dat de gemeente datgene ontvangt wat Christus op het oog had: GENADE.
Het zelfonderzoek is niet alleen een persoonlijke voorbereiding, maar heeft ook een gemeentelijke dimensie. Tijdens de telling wie er aan het heilige avondmaal deel wil nemen wordt toegezien op de zuiverheid van de intentie.
De viering van het Heilig Avondmaal:
Tijdens de viering van het avondmaal wordt het formulier voorgelezen (de onderwijzing van het avondmaal / titah perdjamuan asa jang kudus).
Wederom wordt hier de mogelijkheid gegeven tot zelfonderzoek maar is duidelijk hoorbaar dat deelname niet mogelijk is omdat wij zonder zonde zijn maar juist uit genade en tot vernieuwing van ons leven.
Met het voorbereidingslied / njanjian penjediaan zo gaat de predikant tijdens het zingen van de kansel naar de Avondmaalstafel. Bij ons wast de predikant als teken van reinheid zijn handen voor het gezicht van de gemeente alvorens hij plaats neemt aan het hoofd van de tafel. Het hoofd van de tafel is hierbij verbonden met de kansel als teken waaruit het evangelie wordt verkondigd en zichtbaar wordt aan tafel.
Het kleed dat het avondmaalsgerei, brood en wijn toedekt als teken van heiliging wordt weggenomen en de predikant breekt het brood en verdeeld het over de schalen. Zo schenkt hij vervolgens wijn in de bekers. Daarna wordt het sursum corda uitgesproken en klinkt de uitnodiging:”komt, want alle dingen zijn gereed” of “komt, ontvang de tekenen van verlossing uit genade alleen”.
Het oorspronkelijke ritueel is dat de avondmaalgangers vanuit het voeteneinde de tafel betreden en niet vanuit andere plaatsen. De gang/tocht van het kruis moet doorlopen worden als zijnde een met Christus en je eigen kruis dragend. Zo kom je de tafel binnen via het voeteneinde en verlaat je het aan het hoofdeinde nabij de predikant. Het feit dat wij zowel vanuit de dwarsbalk aan tafel gaan kent louter een praktisch reden uit de tijd van Schattenberg. Om de hoeveelheid mensen die toen aan het avondmaal deelnemen zo snel mogelijk aan tafel te krijgen werd besloten tot deze traditie. Echter, is het nu nog nodig en kunnen we niet beter terug keren naar het oorspronkelijke?
De lofprijzing / pudji-pudjian:
In de klassiek gereformeerde avondmaalsliturgie ontbreekt de lofprijzing niet. Zij staat echter aan het einde, na de Avondmaalsviering. Wanneer de tafel wederom is toegedekt en de predikant naar de kansel is teruggekeerd zo spreekt hij de lofprijzing uit. Uit het Oude Testament is dat een psalmlezing uit psalm 103 en uit het Nieuwe Testament is het de brief van Paulus aan de Romeinen hoofdstuk 8 vers 31-39. Helaas wordt de lofprijzing alleen door de predikant uitgesproken. Het krijgt een diepere dimensie wanneer de gemeente de woorden van lofprijzing gezamenlijk uitspreekt.
De gebeden /doa:
Het avondmaalsgebed (met de geloofsbelijdenis als onderdeel van het gebed) vindt plaats na de onderwijzing en voor de bediening van het avondmaal. Het is de verwoording van de betekenis van Jezus toegespitst op de tekenen van brood en wijn.
Het laatste gebed is geen voorbede maar het allesomvattende gebed namelijk het “Onze Vader”.
Taal / bahasa:
Onze kerk heet te Molukse Evangelische Kerk en doorgaans wordt er Maleis/Nederlands gesproken tijdens de erediensten. Behalve tijdens het avondmaal, dan wordt louter in het Maleis gesproken. Dat kan een reden zijn voor jongeren om niet meer aan het Heilig avondmaal meer deel te nemen. Ik versta het toch niet. Anderzijds kan geopperd worden dat je de tekenen toch wel verstaat. In ieder geval is het nu dat middels een Nederlandstalig liturgieboekje getracht wordt de taalbarrière te doorbreken en het avondmaal ook voor jongeren toegankelijk te maken.
Samen of gescheiden bersama atau terpisah:
Noch in de Oecumenisch-Protestantse noch in de Klassiek Gereformeerde stroming wordt melding gemaakt over gescheiden aan tafel zitten. De scheiding van mannen en vrouwen die aan het heilige avondmaal deel willen nemen wordt nergens vermeld. Waar komt dit fenomeen toch vandaan? Vanuit protestants christelijk optiek kan het niet verklaard worden. Ver gezocht is de reden om verleiding tegen te gaan. Anderzijds kennen we deze scheiding wel bij andere religiën weliswaar bij andere gelegenheden.
Bij de godsdienst beoefening zitten mannen en vrouwen in de synagoge en in de moskee gescheiden. Dus voor het Jodendom en de Islam is het wel denkbaar maar binnen de christelijke traditie is het niet te verklaren. Is er dus reden om dit te handhaven?
Anderzijds is de vraag welke meerwaarde te vinden is in een gemengde samenstelling van mannen en vrouwen. Uitgaande van dat het huwelijk heilig is (echter geen sacrament) en het gezin wordt gezien als de gemeente in het klein
(rumah tangga adalah djemaat jang ketjil). Vervolgens kijkend naar de voorbeeldfunctie van ouders die versterkt wordt doordat ouders en kinderen samen aan één tafel plaats kunnen nemen werkt de verschuiving van gescheiden zitten naar zitten als gezin aan één tafel versterkend naar de gemeenschap toe. Per slot van rekening moeten we pijnlijk vaststellen dat met de afwezigheid van papa’s ook de zonen het af laten weten! Terwijl de dochters met moeder vaak aan het avondmaal deelnemen. Toch iets om over na te denken niet?
In ieder geval is het zo dat elke wijziging niet bedoeld is om de verandering op zichzelf. Neen, behoedzaam willen wij toch de aandacht vestigen op de bewustwording van onze rituelen en beleving rondom het avondmaal.